بارداری دوره‌ای حساس در زندگی زنان است که هر تصمیم پزشکی در آن با دقت و احتیاط بیشتری بررسی می‌شود. یکی از سؤال‌های رایج مادران باردار این است که آیا انجام رادیوگرافی (پرتونگاری یا X-ray) در این دوره برای جنین یا خودشان خطرناک است یا خیر. رادیوگرافی یک ابزار تشخیصی پرکاربرد در پزشکی است که از اشعه ایکس برای تصویربرداری از ساختارهای داخلی بدن استفاده می‌کند. با این حال، به دلیل ماهیت یونیزان اشعه ایکس، نگرانی‌هایی درباره تأثیر آن بر جنین در حال رشد وجود دارد. این مقاله به بررسی علمی این موضوع می‌پردازد که آیا رادیوگرافی در بارداری واقعاً خطرناک است، چه عواملی بر این خطر تأثیر می‌گذارند و چگونه می‌توان در صورت نیاز از این روش با کمترین ریسک استفاده کرد. هدف این است که اطلاعات دقیق و کاربردی در اختیار مادران و پزشکان قرار گیرد تا تصمیم‌گیری آگاهانه‌ای داشته باشند.
اشعه ایکس چیست و چگونه کار می‌کند؟
اشعه ایکس نوعی پرتو یونیزان است که می‌تواند از بافت‌های نرم بدن عبور کند و توسط استخوان‌ها یا بافت‌های متراکم‌تر جذب شود. این ویژگی باعث می‌شود که رادیوگرافی برای تشخیص مشکلاتی مثل شکستگی استخوان، عفونت ریه یا مشکلات دندانی بسیار مفید باشد. اما همین خاصیت یونیزان بودن است که نگرانی‌هایی را درباره تأثیر آن بر سلول‌های زنده، به‌ویژه در دوران بارداری، ایجاد می‌کند.
در بارداری، جنین در حال رشد است و سلول‌هایش به‌سرعت تقسیم می‌شوند. این تقسیم سلولی سریع باعث می‌شود که جنین نسبت به عوامل خارجی مثل پرتوهای یونیزان حساس‌تر باشد. با این حال، خطر واقعی به دوز اشعه، زمان قرار گرفتن در معرض آن و ناحیه‌ای از بدن که تصویربرداری می‌شود بستگی دارد.
خطرات احتمالی رادیوگرافی در بارداری
- اثرات بر جنین
- ناهنجاری‌های جنینی: مطالعات نشان داده‌اند که دوزهای بالای اشعه ایکس (بیش از ۱۰۰ میلی‌گرم، در اوایل بارداری (به‌ویژه هفته‌های ۲ تا ۸ که اندام‌ها شکل می‌گیرند) می‌تواند خطر ناهنجاری‌های مادرزادی مثل نقص لوله عصبی یا مشکلات مغزی را افزایش دهد.
- سقط جنین: قرار گرفتن در معرض دوزهای بسیار بالا (بیش از ۲۰۰ میلی‌گرم) در سه‌ماهه اول ممکن است خطر سقط را افزایش دهد.
- سرطان در کودکی: برخی تحقیقات نشان داده‌اند که دوزهای بالا در دوران جنینی ممکن است ریسک سرطان‌هایی مثل لوسمی را در سال‌های بعدی زندگی کودک افزایش دهد، هرچند این موضوع هنوز بحث‌برانگیز است.
اما نکته کلیدی اینجاست که دوز اشعه در رادیوگرافی‌های تشخیصی معمولی بسیار کمتر از این مقادیر است. مثلاً:
- رادیوگرافی قفسه سینه: حدود 0.1 میلی گرم
- رادیوگرافی دندان: حدود 0.01 میلی گرم
- رادیوگرافی دست یا پا: کمتر از 0.001 میلی گرم
طبق توصیه‌های انجمن رادیولوژی آمریکا (ACR) و سازمان بهداشت جهانی (WHO)، دوزهای زیر 50 mGy برای جنین عملاً بی‌خطر تلقی می‌شوند و هیچ شواهد معتبری از افزایش خطر ناهنجاری یا سقط در این سطح وجود ندارد.
- اثرات بر مادر
رادیوگرافی به‌تنهایی خطر مستقیمی برای مادر ایجاد نمی‌کند، مگر در موارد نادر که دوزهای بسیار بالا استفاده شود. اما استرس و نگرانی ناشی از انجام این آزمایش در بارداری می‌تواند بر سلامت روانی مادر تأثیر بگذارد، به‌ویژه اگر اطلاعات کافی به او ارائه نشود.
مرحله بارداری و خطر
خطر رادیوگرافی به مرحله بارداری هم بستگی دارد:
- هفته‌های 2-0 (پیش از کاشت جنین): در این دوره، اگر جنین در معرض اشعه قرار بگیرد، یا کاملاً سالم می‌ماند یا سقط می‌شود (اثر همه یا هیچ). ناهنجاری جنینی بعید است.
- هفته‌های 8-2 (تشکیل اندام‌ها): حساس‌ترین دوره است و دوزهای بالا می‌تواند خطرناک باشد.
- سه‌ماهه دوم و سوم: جنین کمتر به ناهنجاری حساس است، ولی رشد مغز هنوز می‌تواند تحت تأثیر دوزهای بالا قرار بگیرد.
آیا رادیوگرافی‌های معمولی خطرناک هستند؟
خبر خوب این است که در عمل، رادیوگرافی‌های تشخیصی معمولی (مثل عکس دندان یا قفسه سینه) دوز اشعه‌ای بسیار کمتر از حد خطرناک تولید می‌کنند. برای مقایسه:
دوز خطرناک برای جنین: بالای 50-100 میلی گرم
دوز رادیوگرافی دندان: 0.01 میلی گرم یعنی ۵۰۰۰ برابر کمتر از حد خطر
دوز پس‌زمینه طبیعی: هر انسان سالانه حدود 2-3 میلی گرم از محیط (مثل خورشید یا سنگ‌ها) دریافت می‌کند، که جنین در ۹ ماه هم به این مقدار نمی‌رسد.
موارد استثنا و احتیاط
هرچند رادیوگرافی‌های معمولی بی‌خطر هستند، بعضی موقعیت‌ها نیاز به احتیاط بیشتری دارند:
- رادیوگرافی شکم یا لگن: چون اشعه مستقیماً به ناحیه جنین می‌رسد، دوز دریافتی بیشتر است (مثلاً 1-5 mGy که در این موارد، باید فواید و خطرات با دقت سنجیده شود.
- سی‌تی اسکن دوز بالاتری 10-30 mGy داره و باید در بارداری محدود شود، مگر اینکه حیاتی باشد.
- تکرار رادیوگرافی: قرار گرفتن مکرر در معرض اشعه می‌تواند دوز کلی رو افزایش دهد و باید اجتناب شود.
نتیجه‌گیری
آیا رادیوگرافی در بارداری خطرناک است؟ پاسخ کوتاه این است که خیر، در بیشتر موارد خطرناک نیست. رادیوگرافی‌های تشخیصی معمولی دوز اشعه‌ای بسیار کمتر از حد خطرناک برای جنین تولید می‌کنند و با رعایت احتیاط‌های ساده (مثل محافظ سربی و محدود کردن ناحیه)، کاملاً ایمن هستند. با این حال، در مواردی مثل سی‌تی اسکن یا رادیوگرافی شکم، باید فواید و خطرات با دقت سنجیده شود و جایگزین‌هایی مثل سونوگرافی در اولویت قرار بگیرند. مهم‌ترین نکته اینه که مادران باردار نباید از رادیوگرافی ضروری بترسند، بلکه باید با پزشکشان مشورت کنند تا بهترین تصمیم گرفته شود.